Đằng sau lời đe dọa đóng cửa không phận Venezuela của Mỹ
Tình hình khu vực Mỹ Latinh tiếp tục nóng lên khi Tổng thống Mỹ Donald Trump đe dọa sẽ “phong tỏa hoàn toàn” không phận phía trên và xung quanh Venezuela. Phát biểu này ngay lập tức làm dấy lên lo ngại: Phải chăng Mỹ đang chuẩn bị tiến gần hơn tới hành động quân sự trực tiếp, nhắm vào chính quyền Tổng thống Nicolas Maduro?
Trong khi phía Mỹ né tránh trả lời câu hỏi về bản chất thực sự của tuyên bố thì Venezuela chỉ trích mạnh mẽ, cáo buộc Mỹ đang âm mưu phá hoại chủ quyền quốc gia và đặt Venezuela vào tình trạng báo động cao. Giữa bối cảnh hàng loạt động thái tăng cường quân sự, các vụ tấn công tàu thuyền bị nghi chở ma túy và các biện pháp gia tăng sức ép cứng rắn từ Washington, quan hệ giữa Mỹ và Venezuela đang đứng trước một trong những thử thách nguy hiểm nhất trong nhiều thập kỷ. Vậy chiến lược thực sự của ông Trump ở Venezuela là gì? Liệu Mỹ có sắp can thiệp quân sự tại Venezuela? Các biện pháp của Washington có căn cứ pháp lý hay không?
Mỹ sắp can thiệp quân sự vào Venezuela?
Tuyên bố “phong tỏa không phận Venezuela” được Tổng thống Trump đăng trên mạng xã hội Truth Social vào ngày 29/11 mà không kèm theo bất kỳ chi tiết nào về phạm vi kiểm soát hay phương thức thực thi. Điều này khiến giới quan sát không chỉ bối rối mà còn quan ngại sâu sắc, bởi không một quốc gia nào có quyền đơn phương “đóng cửa” vùng trời của quốc gia khác. Theo giới quan sát, những tuyên bố như vậy thường chỉ xuất hiện khi một quốc gia muốn thể hiện sức ép quân sự hoặc tạo lập tiền đề cho các hành động cứng rắn hơn.
Bộ Ngoại giao Venezuela lên án phát biểu của ông Trump là hành vi gây hấn phi lý và bất hợp pháp, vi phạm luật pháp quốc tế và Hiến chương Liên Hợp Quốc. Bộ Ngoại giao Venezuela yêu cầu Mỹ tôn trọng không phận của Venezuela và khẳng định sẽ không chấp nhận mệnh lệnh hay mối đe dọa từ bên ngoài.
Các nước Mỹ Latinh và Liên minh Bolivar cho Châu Mỹ cũng chỉ trích Tổng thống Mỹ Donald Trump vì đe dọa đóng cửa không phận Venezuela. Tổng thống Colombia Gustavo Petro thậm chí đặt câu hỏi trên mạng xã hội: "Quy tắc nào của luật pháp quốc tế cho phép tổng thống của một quốc gia đóng cửa không phận của một quốc gia khác?”. Ông cho rằng nếu thật sự tồn tại một quy định như vậy, các khái niệm về chủ quyền quốc gia và luật pháp quốc tế sẽ không còn ý nghĩa.
Trong những ngày trước đó, Cục Hàng không Liên bang Mỹ đã cảnh báo các hãng hàng không về tình hình an ninh nguy hiểm khi bay qua Venezuela, trong khi Venezuela tạm dừng quyền hoạt động của 6 hãng hàng không quốc tế. Việc cả hai phía đồng loạt thắt chặt kiểm soát không phận cho thấy bầu trời Venezuela đang trở thành điểm nóng an ninh. Đáng chú ý, các phát biểu của ông Trump được đưa ra chỉ vài ngày sau khi ông ám chỉ khả năng tiến hành các chiến dịch trên bộ nhằm ngăn chặn đường dây buôn ma túy từ Venezuela.
“Chúng tôi gần như đã chặn đứng dòng ma túy, với khoảng 85% các vụ bị ngăn chặn trên biển. Giờ đây, các đối tượng không còn muốn dùng đường biển nữa, nên chúng tôi sẽ bắt đầu tăng cường chặn bắt trên các tuyến đường bộ, vốn dễ kiểm soát hơn. Việc này sẽ sớm được triển khai.”
Động thái này diễn ra khi Mỹ đang tăng cường lực lượng tại vùng biển Caribe, bao gồm tàu sân bay USS Gerald R. Ford, tàu ngầm hạt nhân và hơn 16.000 binh sĩ. Theo Washington, mục tiêu là ngăn chặn hoạt động buôn ma túy liên quan đến Venezuela. Kể từ tháng 9, các lực lượng Mỹ đã tấn công hơn 20 tàu cao tốc nghi chở ma túy, khiến hơn 80 người thiệt mạng. Song đến nay, Mỹ chưa công bố bằng chứng cho thấy các tàu này thực sự đe dọa an ninh quốc gia.
Các diễn biến kể trên không chỉ gây tranh cãi mạnh mẽ trong dư luận quốc tế mà gồm cả nội bộ chính trị Mỹ. Bất chấp việc Nhà Trắng và Bộ Chiến tranh Mỹ bảo vệ các cuộc tấn công ở Caribe là hợp pháp, một số Thượng nghị sĩ Cộng hòa như Rand Paul lại cho rằng các vụ tấn công tàu thuyền khiến hàng chục người thiệt mạng là “những vụ giết người ngoài vòng pháp luật”. Chuyên gia luật Bruce Fein - từng là Phó Tổng chưởng lý Mỹ, thậm chí lập luận Tổng thống Trump “đang hành động ngoài hiến pháp” khi thực hiện các chiến dịch quân sự mà không có sự chấp thuận của Quốc hội. Ông nhấn mạnh, chỉ Quốc hội mới có quyền tuyên chiến hoặc phê duyệt sử dụng quân đội.
Trong khi đó, các chuyên gia nhận định, Mỹ đang sử dụng chiến dịch phô trương sức mạnh kết hợp với các hoạt động bí mật của Cơ quan Tình báo Mỹ (CIA) nhằm gây áp lực lên chính quyền Tổng thống Nicolas Maduro. Phó Giáo sư Javed Ali từ Đại học Michigan (Mỹ) cho rằng những động thái này có thể là bước chuẩn bị cho các biện pháp quân sự sâu hơn, trong trường hợp Venezuela không nhượng bộ.
"Những gì chúng ta đang chứng kiến là sự tăng cường hiện diện quân sự đáng kể của Mỹ tại Caribe và Mỹ Latinh, cùng những lời đe dọa khá công khai từ Tổng thống Trump. Mỹ gần như không cố che giấu điều họ có thể làm đối với Tổng thống Maduro. Đây là một chiến dịch gây áp lực rất mạnh.”
Tuy nhiên, nhiều ý kiến đánh giá, chưa có dấu hiệu rõ ràng cho thấy Mỹ sẽ lập tức chuyển từ chiến dịch răn đe sang can thiệp quân sự trực tiếp. Một trong những rào cản lớn nhất là sự thiếu ủng hộ của công chúng Mỹ. Thăm dò CBS News/YouGov cho thấy 70% người dân không ủng hộ việc can thiệp quân sự vào Venezuela, trong khi 76% cho rằng Nhà Trắng chưa đưa ra mục tiêu rõ ràng, và 3/4 nhận định bất kỳ hành động quân sự nào cũng cần được Quốc hội chấp thuận.
Chưa hết, Tổng thống Trump trở lại nắm quyền với lời cam kết chấm dứt “các cuộc chiến không hồi kết", phù hợp với thông điệp Làm cho nước Mỹ vĩ đại trở lại (MAGA), vốn được nhiều cử tri và giới chính trị theo khuynh hướng bảo thủ ủng hộ. Trước tình hình ở Caribe, nhiều cộng sự của ông Trump cũng tỏ ra hoài nghi các hoạt động quân sự kéo dài ở nước
ngoài, coi đó là xao nhãng và tốn kém, làm cạn kiệt nguồn lực. Hạ nghị sỹ Marjorie Taylor Greene, một trong những gương mặt nổi bật nhất của MAGA, gần đây công khai bất đồng với ông Trump về việc chính quyền tập trung vào xung đột nước ngoài mà bỏ qua các vấn đề kinh tế cấp bách trong nước. Bà Taylor Greene sau đó đã quyết định từ chức khỏi Quốc hội, đồng thời khẳng định không muốn tham gia cuộc bầu cử giữa nhiệm kỳ sắp tới, vì cho rằng đảng Cộng hòa nhiều khả năng sẽ thất bại. Tất cả những yếu tố này khiến Nhà Trắng phải tính toán thận trọng, đặc biệt trong bối cảnh tỷ lệ tín nhiệm của ông Trump đang ở mức thấp nhất kể từ đầu nhiệm kỳ hai.
Động cơ thúc đẩy chính sách cứng rắn của Mỹ với Venezuela
Chính sách gây sức ép cứng rắn của Mỹ dưới thời Tổng thống Donald Trump đối với Venezuela xuất phát từ nhiều động cơ chiến lược và kinh tế. Các nhà phân tích cho rằng ngoài lý do chính trị, việc Venezuela nắm giữ trữ lượng dầu mỏ lớn nhất thế giới là yếu tố quan trọng thúc đẩy Mỹ hành động, đồng thời nhằm củng cố vai trò của Mỹ tại Tây bán cầu và hạn chế ảnh hưởng của Trung Quốc và Nga trong khu vực.
Ông Salvador Santino Regilme, nhà khoa học chính trị tại Đại học Leiden (Hà Lan), nhận định Mỹ muốn Venezuela trở thành đồng minh chiến lược, gắn chặt với các ưu tiên của Mỹ thay vì các cường quốc khác. Trong quá khứ, Venezuela từng là đồng minh tin cậy của Mỹ trong Chiến tranh Lạnh, nhưng mối quan hệ xấu đi từ khi cố Tổng thống Hugo Chavez lên nắm quyền vào năm 1998.
Sau cuộc đảo chính bất thành năm 2002, ông Chavez chấm dứt hợp tác với các cơ quan thực thi pháp luật về ma túy của Mỹ, trục xuất các cố vấn quân sự và quốc hữu hóa ngành dầu mỏ, buộc một số tập đoàn Mỹ như ExxonMobil và ConocoPhillips rời Venezuela, chỉ còn Chevron vẫn duy trì hoạt động. Ông Chavez cũng thiết lập quan hệ gần gũi với các nước theo khuynh hướng cánh tả trong khu vực như Cuba, Bolivia, đồng thời tăng cường hợp tác kinh tế với Nga và Trung Quốc, trong khi liên tục chỉ trích sự can dự của Mỹ tại Mỹ Latinh.
Khi Tổng thống Nicolas Maduro kế nhiệm ông Hugo Chavez vào năm 2013, quan hệ hai nước tiếp tục xấu đi. Trong nhiệm kỳ đầu tiên, ông Trump công khai ủng hộ các đối thủ chính trị của ông Maduro và từng công nhận lãnh đạo đối lập Juan Guaido là tổng thống lâm thời vào năm 2019. Do vậy, theo nhà khoa học chính trị Santino Regilme, chiến dịch chống ma túy do Mỹ dẫn đầu tại khu vực, về bản chất, đóng vai trò như một công cụ chính trị, vừa tạo cơ sở hợp pháp cho các biện pháp quân sự và trừng phạt kinh tế, vừa gia tăng sức ép lên chính quyền Venezuela mà vẫn giữ được hình thức “thực thi pháp luật”.
Một số nhà phân tích khác khẳng định mục tiêu của ông Trump là buộc Tổng thống Nicolas Maduro phải ra đi, hoặc ít nhất là mang lại một giải pháp hòa bình.
“Trong gần 20 năm qua, Venezuela luôn là một vấn đề phức tạp với nhiều đời Tổng thống Mỹ. Những gì chúng ta thấy hiện nay là việc Tổng thống Trump, trong nhiệm kỳ thứ hai, tiếp tục triển khai các công cụ gây sức ép với Venezuela và sử dụng những biện pháp mà các chính quyền trước đây từng áp dụng. Một so sánh mà tôi thường nhắc đến là khả năng diễn biến có thể giống như chiến dịch quân sự của Mỹ ở Panama năm 1989, khi Mỹ huy động nguồn lực thậm chí còn lớn hơn so với hiện nay.
Hiện tại, đã có nhiều lực lượng Mỹ hiện diện trong khu vực, và nếu con số này tiếp tục tăng, điều đó cho thấy Washington sẵn sàng sử dụng các lựa chọn mạnh tay, hoặc buộc Tổng thống Maduro rời bỏ quyền lực theo những điều khoản có thể chấp nhận được, hoặc tiến tới một chiến dịch quân sự quy mô nhằm lật đổ ông.”
Trước đó, chính quyền Trump còn liên kết Tổng thống Maduro với mạng lưới “ma túy - khủng bố”. Bộ Ngoại giao Mỹ hồi tháng 11 đã đưa nhóm Cartel de los Soles (hay còn gọi là Băng đảng Mặt trời) vào danh sách “tổ chức khủng bố nước ngoài”, đồng thời cáo buộc ông Maduro đứng đầu băng nhóm này.
Tuy nhiên, giới quan sát cho rằng, vấn nạn ma túy cướp đi sinh mạng của nhiều người dân Mỹ lại hầu như không liên quan trực tiếp đến Venezuela. Dữ liệu từ Cơ quan Phòng chống Ma túy Mỹ và Bộ Ngoại giao Mỹ xác định rằng: Mexico, với các băng đảng Sinaloa và Jalisco New Generation, mới là trung tâm sản xuất ma túy tổng hợp. Venezuela thậm chí không đóng vai trò là hành lang trung chuyển chính cho loại ma túy này vào Mỹ, vốn chủ yếu đi theo đường bộ qua biên giới đất liền phía Tây Nam của Mỹ, thay vì tuyến đường biển Caribe mà Mỹ hiện tập trung kiểm soát.
Đối với cocaine, mặc dù Venezuela có vai trò trung chuyển, nhưng nước này lại không phải là nơi sản xuất chính cũng như không phải là thị trường buôn bán chủ yếu. Colombia vẫn là nước sản xuất cocaine lớn nhất thế giới, và phần lớn cocaine đi qua Venezuela được vận chuyển sang châu Âu, không phải Mỹ.
Do đó, các chuyên gia cho rằng, việc Mỹ liệt Cartel de los Soles là “tổ chức khủng bố nước ngoài” cho phép Washington biến căng thẳng với Venezuela từ một cuộc đối đầu giữa hai quốc gia sang chiến dịch chống khủng bố, giảm thiểu yêu cầu phê chuẩn trực tiếp từ Quốc hội.
Venezuela có thể phản ứng ra sao trước một cuộc tấn công?
Trước nguy cơ Mỹ can thiệp quân sự, Venezuela đã xây dựng nhiều kịch bản phản ứng nhằm bảo vệ lãnh thổ và chủ quyền. Các nguồn tin và tài liệu lập kế hoạch mà truyền thông quốc tế tiếp cận cho thấy Venezuela dự định sử dụng các chiến thuật kháng cự theo kiểu du kích và gây rối loạn an ninh, nếu bị tấn công trên không hoặc trên bộ.
Theo đó, các quan chức cấp cao Venezuela đã nhắc đến “cuộc kháng cự kéo dài”, trong đó các đơn vị quân đội nhỏ sẽ hoạt động tại hơn 280 địa điểm để thực hiện hành vi phá hoại và chiến thuật du kích. Khoảng 5.000 tên lửa Igla do Nga sản xuất, từng được Tổng thống Maduro ca ngợi trên truyền hình nhà nước, đã được triển khai, đồng thời các đơn vị quân đội được lệnh phân tán và ẩn nấp tại nhiều vị trí khác nhau để ứng phó với tấn công.
Một chiến lược khác, được gọi là “vô chính phủ”, dự kiến huy động các cơ quan tình báo và những người ủng hộ, gây rối loạn tại Thủ đô Caracas, khiến việc quản lý đất nước trở nên khó khăn. Các nhóm du kích Colombia hoạt động ở phía Tây Venezuela, cũng có thể tham gia các hoạt động tác chiến phối hợp. Lực lượng dân quân được trang bị vũ khí, sẵn sàng triển khai nhanh nhẹn và linh hoạt trong các chiến thuật phòng thủ, bao gồm cả cơ động bằng xe máy.
Ngoài ra, quân đội Venezuela đã chủ động phô trương lực lượng, bao gồm các chiến đấu cơ bay tầm thấp qua thành phố và diễn tập bắn đạn thật ngoài khơi, nhằm thể hiện khả năng phòng thủ trước các mối đe dọa tiềm tàng. Đồng thời, nước này củng cố các lớp phòng thủ mới, điển hình là rào chắn “con nhím” bằng bê tông dọc tuyến cao tốc Caracas – La Guaira, tuyến đường quan trọng nối thủ đô với bờ biển Caribe.
"Mỹ rõ ràng có ưu thế quân sự. Điều đó không có gì bất ngờ. Tuy nhiên, không nên đánh giá thấp năng lực của Venezuela.”
Quan trọng hơn, Venezuela tiếp tục mở rộng hợp tác và tìm kiếm sự ủng hộ quốc tế trước nguy cơ một cuộc tấn công tiềm tàng từ Mỹ. Venezuela đã khiếu nại lên Liên hợp quốc việc Mỹ tăng cường quân ở Caribe. Mới đây, tại cuộc họp trực tuyến của Tổ chức Xuất khẩu Dầu mỏ (OPEC), Venezuela kêu gọi các nước thành viên giúp ngăn chặn mối đe dọa từ Mỹ, qua đó giúp đảm bảo an ninh năng lượng toàn cầu.
Có thể nói, căng thẳng trong quan hệ Mỹ - Venezuela đã lên mức chưa từng có. Dù Mỹ và Venezuela đã có cuộc điện đàm cấp cao để tìm lối thoát ngoại giao, nhưng bầu không khí đối đầu vẫn chưa có dấu hiệu hạ nhiệt. Theo truyền thông Mỹ ngày 30/11, trong cuộc trao đổi giữa Tổng thống Donald Trump và Tổng thống Nicolas Maduro, Mỹ đã đưa ra một “tối hậu thư”, yêu cầu ông Maduro từ chức và rời Venezuela để đổi lấy cam kết đảm bảo an toàn cho gia đình. Phía Venezuela được cho là sẵn sàng nhượng bộ về quyền kiểm soát chính trị cho phe đối lập, nhưng vẫn muốn duy trì quyền chỉ huy quân đội. Những diễn biến này cho thấy tương lai của Venezuela và toàn khu vực Caribe vẫn ở trạng thái mong manh. Dù kịch bản cuối cùng chưa thể định hình, nhưng điều chắc chắn là bất kỳ tính toán sai lệch nào cũng có thể khiến Mỹ Latinh đối mặt với một cuộc khủng hoảng mới.
