Hy vọng hoà bình cho Gaza sau hai năm đau thương
Cách đây hai năm, vào ngày 7/10/2023, thế giới đã chứng kiến một làn sóng bạo lực leo thang khủng khiếp khi xung đột nổ ra ở Dải Gaza giữa Israel và phong trào Hồi giáo Hamas. Vùng đất này hứng chịu vô vàn nỗi đau nhưng vẫn luôn hy vọng về một ngày hòa bình trở lại.
Hai năm sau khi chiến sự bùng phát, Gaza vẫn chìm trong đổ nát và tuyệt vọng. Hàng chục nghìn sinh mạng đã mất đi, hàng triệu người phải rời bỏ nhà cửa, trong khi các toan tính chính trị tiếp tục che mờ nỗi đau kéo dài nơi vùng đất nhỏ bé này.
Gaza - Đau thương và những tác động địa chính trị
Theo dữ liệu của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) – được cập nhật thường xuyên dựa trên số liệu từ Bộ Y tế Palestine và các cơ quan Liên hợp quốc – khoảng 67.000 người Palestine đã thiệt mạng tại Gaza trong hai năm qua. Tuy nhiên, con số này có thể vẫn còn thấp, bởi chính Bộ Y tế Palestine thừa nhận họ không đủ năng lực để theo kịp tốc độ thương vong, cũng không biết chính xác có bao nhiêu người vẫn đang bị chôn vùi dưới đống đổ nát.
Ngày 16/9, Ủy ban Điều tra Độc lập Quốc tế của Liên hợp quốc về các vùng lãnh thổ Palestine bị chiếm đóng đã công bố một báo cáo dài 72 trang, trong đó kết luận rằng “có đủ cơ sở hợp lý” để xác định chính phủ Israel, các quan chức cấp cao và quân đội nước này đã và đang thực hiện các hành vi cấu thành tội diệt chủng với chủ ý rõ ràng để thực hiện các hành vi này.
Đây là nhận định mạnh mẽ hơn nhiều so với phán quyết của Tòa án Công lý Quốc tế (ICJ) hồi tháng 1/2025, trong đó chỉ cho rằng có “các dấu hiệu hợp lý” cho thấy tội ác diệt chủng có thể đang diễn ra.
“Trong báo cáo, Ủy ban kết luận rằng chính quyền và lực lượng an ninh Israel đã và đang thực hiện các hành vi cấu thành tội diệt chủng đối với người Palestine tại Dải Gaza, bao gồm: sát hại các thành viên trong nhóm sắc tộc, gây tổn hại nghiêm trọng về thể chất hoặc tinh thần đối với các thành viên trong nhóm sắc tộc, cố ý áp đặt các điều kiện sống nhằm dẫn đến sự hủy diệt về thể xác, toàn bộ hoặc một phần của nhóm; ban hành các biện pháp nhằm ngăn cản việc sinh sản trong nhóm.”
Người dân Palestine may mắn sống sót thì đang phải đối mặt với tình trạng mất nhà cửa, sống trong điều kiện thiếu thốn về mọi mặt và phải đối diện với nạn đói khi viện trợ nhân đạo bị cản trở vào Dải Gaza.
Về phương diện chính trị, sau hai năm, cuộc chiến giữa Israel và Hamas ở Dải Gaza không chỉ chưa kết thúc mà còn đang trở thành cái cớ và tâm điểm của một cuộc chơi ảnh hưởng địa chính trị giữa nhiều bên ở trong và ngoài khu vực Trung Đông, Bắc Phi và vùng Vịnh. Israel vẫn tiếp tục tấn công và tàn phá Dải Gaza.
Hai năm chiến tranh đã làm Israel và Hamas, cùng tất cả các bên liên quan và liên đới trực tiếp, đều bị suy yếu cả về chính trị lẫn quân sự. Hamas ở dải Gaza, Hezbollah ở Liban, phe vũ trang Houthi ở Yemen đều bị tổn thất. Israel bị thiệt hại nặng, bị cô lập ngày càng tăng trên thế giới và trong khu vực, bộc lộ những yếu kém và bất cập trong giao tranh quân sự trực tiếp với Iran. Cả Mỹ lẫn Israel đều bị sa sút uy tín và ảnh hưởng trầm trọng ở khu vực này.
Cuộc chiến này cho tới nay đã tạo nên thế cuộc mới ở khu vực Trung Đông, Bắc Phi và vùng Vịnh. Ngày càng có thêm nhiều quốc gia trên thế giới chính thức công nhận Nhà nước Palestine độc lập, trong khi Mỹ và Israel bị coi là cản trở tiến trình này. Hamas chắc chắn sẽ phải cần rất nhiều thời gian trong tương lai để phục hồi về tổ chức, nhân lực và quân sự nếu chủ ý đối địch Israel về lâu dài. Còn Israel trong thời gian tới gần như không còn cơ hội để bình thường hoá quan hệ ngoại giao với thêm nhiều quốc gia Ả rập trong khu vực.
Những nút thắt đang được tháo gỡ
Hai năm sau chương đen tối nhất trong lịch sử Israel và Palestine, một tia hy vọng vừa được hé mở cho cả hai phía thông qua kế hoạch hòa bình bao gồm 20 điểm do Tổng thống Mỹ Donald Trump đề xuất. Kế hoạch này yêu cầu cả hai bên phải nhượng bộ đáng kể, đặc biệt là Hamas, với các biện pháp trừng phạt nếu không tuân thủ. Mặc dù kế hoạch này được đánh giá là còn rất mơ hồ, tồn tại nhiều lỗ hổng và có xu hướng thiên vị rõ rệt về phía Israel, tuy nhiên kế hoạch này lại nhận được sự ủng hộ mạnh mẽ từ cộng đồng quốc tế – thậm chí có thể nói là lớn hơn bất kỳ kế hoạch hòa bình nào đã được đưa ra trong hai năm qua. Vậy triển vọng thành công của kế hoạch này là gì? Những rào cản nào còn tồn tại? Thế giới có thể làm gì để hỗ trợ tốt hơn cho tiến trình dài hơi, đầy khó khăn nhằm cứu lấy hàng ngàn sinh mạng vô tội tại dải đất này?
Đối với Hamas, kế hoạch mang lại một số lợi ích tức thời: Israel cam kết chấm dứt các cuộc tấn công tại Gaza, cho phép viện trợ nhân đạo được đưa vào, và thả hàng loạt tù nhân Palestine. Tuy nhiên, kế hoạch không đưa ra thời hạn cụ thể cho việc Israel rút hoàn toàn khỏi Gaza, cũng như chưa xác định rõ quyền tự quản của người Palestine tại khu vực này. Điều này tiềm ẩn nhiều rủi ro nghiêm trọng.
Đặc biệt, việc yêu cầu Hamas giải giáp và rút khỏi chính trường Palestine không chỉ làm tiêu tan quyền lực còn lại của tổ chức này, mà còn đặt các thành viên của họ vào tình thế hoàn toàn phụ thuộc vào thiện chí của Israel và Mỹ.
“Chúng tôi sẽ không bao giờ chấp nhận bất kỳ ai không phải là người Palestine nắm quyền kiểm soát người Palestine. Đây không chỉ là quan điểm của Hamas mà là quan điểm của toàn thể người Palestine, bao gồm cả Chính quyền Palestine và Tổ chức Giải phóng Palestine. Chính Tổ chức Giải phóng Palestine cần lên tiếng rõ ràng về lập trường của họ trong vấn đề này. Chúng ta không thể mang một người như Tony Blair đến để làm thống đốc ở Gaza.”
Đối với Israel, việc tất cả con tin, dù còn sống hay đã chết được trả về, cùng với cơ hội thoát khỏi tình trạng bị cô lập về mặt ngoại giao và danh tiếng là những lợi ích rõ rệt. Tuy nhiên, với chính phủ cực hữu hiện tại và cương lĩnh chính trị cứng rắn của họ, những lợi ích này sẽ đi kèm với cái giá không nhỏ, bao gồm:
- Rút khỏi Gaza mà không xóa sổ hoàn toàn Hamas như lời hứa của Thủ tướng Netanyahu.
- Ân xá cho các tay súng Hamas nếu họ từ bỏ đấu tranh vũ trang.
- Trả tự do cho 2.000 tù nhân Palestine, trong đó có hơn 250 người từng gây tổn thất cho Israel.
- Từ bỏ ý định sáp nhập Gaza và Bờ Tây, như lời hứa trước đó của ông Tổng thống Mỹ Trump.
- Ngầm công nhận, dù mơ hồ, quyền tự quyết và mong muốn chủ quyền của người Palestine.
Đây là những nhượng bộ lý tưởng nhưng cũng vô cùng khó khăn về mặt chính trị đối với chính phủ hiện tại của Israel.
“Chúng ta đang ở ngưỡng cửa của một thành tựu hết sức quan trọng. Dù chưa thể nói là đã hoàn tất, nhưng chúng tôi đang làm việc hết sức nghiêm túc. Tôi hy vọng, trong vài ngày tới, thậm chí ngay trong dịp lễ Sukkot, tôi sẽ có thể công bố việc đưa toàn bộ con tin của chúng ta trở về, cả những người còn sống lẫn đã hy sinh, chỉ trong một giai đoạn. Trong khi đó, Lực lượng Phòng vệ Israel (IDF) vẫn sẽ hiện diện sâu trong Dải Gaza và kiểm soát các khu vực chiến lược.”
Dù tồn tại nhiều trở ngại, song triển vọng của kế hoạch này đã được củng cố bởi một số yếu tố, ít nhất là trong ngắn hạn. Đáng chú ý nhất là sự ủng hộ mạnh mẽ từ cộng đồng quốc tế, đặc biệt là các quốc gia Ả Rập và Hồi giáo.
“Chúng tôi hoan nghênh phản hồi của Hamas đối với kế hoạch hòa bình của Tổng thống Mỹ Donald Trump. Như đã từng thể hiện nhiều lần trước đây, Hamas cho thấy họ sẵn sàng vì hòa bình. Qua đó, một cánh cửa cơ hội cho nền hòa bình lâu dài trong khu vực đã được mở ra. Điều quan trọng lúc này là Israel phải lập tức chấm dứt các cuộc tấn công. Những mầm hy vọng cho hòa bình vừa nảy nở không được phép héo tàn.”
Tuy vậy, dù ban đầu không hài lòng với những thay đổi do Israel áp đặt trong kế hoạch, nhưng các quốc gia này cuối cùng vẫn chấp nhận vì tình hình khẩn cấp tại Gaza, sự kiệt sức của các bên trung gian Ả Rập, ảnh hưởng của ông Trump và thực tế rằng khó có một kế hoạch nào tốt hơn trong tương lai gần.
Một yếu tố then chốt khác là việc Mỹ cuối cùng đã gây sức ép buộc ông Netanyahu phải nhượng bộ, cho phép viện trợ vào Gaza và chấm dứt các mối đe dọa về việc thanh lọc sắc tộc hoặc sáp nhập phần lãnh thổ của Palestine. Không loại trừ khả năng thời hạn công bố Giải Nobel Hòa bình vào ngày 10/10 sắp tới cũng góp phần thúc đẩy ông Trump hành động quyết liệt hơn, đặc biệt với ông Netanyahu, và đưa kế hoạch ra công chúng đúng thời điểm.
Trong hai năm qua, quân bài mặc cả lớn nhất của Hamas là các con tin người Israel bị bắt cóc vào ngày 7/10/2023. Thách thức lớn với Hamas trong kế hoạch của ông Trump là yêu cầu thả toàn bộ con tin, dù còn sống hay đã chết, trong vòng 72 giờ kể sau khi thỏa thuận có hiệu lực, đổi lại khoảng 2.000 tù nhân Palestine sẽ được thả.
Theo tính toán ban đầu, nếu điều này xảy ra, Hamas sẽ mất lợi thế đàm phán và không còn lá chắn bảo vệ trước các chiến dịch quân sự của Israel, đặc biệt tại thành phố Gaza. Tuy nhiên, theo tờ Haaretz của Israel, các lãnh đạo Hamas tại Qatar gần đây được thuyết phục rằng giam giữ con tin giờ đây trở thành gánh nặng, vì chính phủ Netanyahu dường như không còn ưu tiên an toàn của họ, thậm chí có thể dùng làm lý do tiếp tục chiến dịch quân sự. Điều này khiến việc trao đổi con tin lấy tù nhân trở nên có lợi hơn cho Hamas.
Sự ủng hộ của cộng đồng quốc tế
Vượt ra ngoài việc chấm dứt cuộc khủng hoảng ngay trước mắt ở Gaza, tính bền vững lâu dài của bất kỳ kế hoạch hòa bình nào – bao gồm cả kế hoạch của Tổng thống Mỹ Donald Trump – phụ thuộc vào những vấn đề lớn hơn về việc công nhận nhà nước Palestine và mô hình quản trị tương lai của họ. Ngoài ra, sự thành công của kế hoạch Trump không chỉ phụ thuộc vào các diễn biến nhanh chóng trong vài ngày tới, mà còn nằm ở khả năng của cộng đồng quốc tế trong việc duy trì cam kết với một tiến trình hòa bình phức tạp trong nhiều tuần, tháng và năm tiếp theo.
Dù ban đầu bị Mỹ và Israel phản đối, song sáng kiến do Pháp và Ả Rập Xê Út khởi xướng vào tháng 7 về việc công nhận nhà nước Palestine độc lập đã đóng vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy tiến trình công nhận rộng rãi Nhà nước Palestine. Sáng kiến này buộc Chính quyền Palestine cam kết tổ chức bầu cử dân chủ và thực hiện các cải cách sâu rộng. Đồng thời, sáng kiến này cũng giúp hình thành lập trường thống nhất của các nước Ả Rập trong việc chấm dứt xung đột, bao gồm lên án chung cuộc tấn công ngày 7/10 của Hamas và yêu cầu nhóm này giải giáp, từ bỏ quyền lực ở Gaza.
Sau khi bạo lực quy mô lớn tại Gaza chấm dứt, sự chú ý của quốc tế sẽ suy giảm. Khi đó, việc tiến trình bị phá hoại bởi một bên nào đó sẽ trở nên dễ dàng hơn. Đây là lý do vì sao nỗ lực công nhận Nhà nước Palestine vẫn mang ý nghĩa rất quan trọng. Hiện nay, đã có 157 trên tổng số 193 quốc gia thành viên Liên Hợp Quốc, tức hơn 80% ủng hộ công nhận nhà nước Palestine, tạo thêm áp lực buộc Mỹ phải xem xét lại việc sử dụng quyền phủ quyết nếu vấn đề này được đưa ra Hội đồng Bảo an trong tương lai.
Các cường quốc phương Tây cũng nên xem xét lại yêu cầu loại bỏ Hamas khỏi chính trường Palestine như một điều kiện tiên quyết để công nhận nhà nước Palestine. Một chủ quyền thực sự đòi hỏi người dân Palestine có quyền tự do lựa chọn chính phủ của họ thông qua bầu cử tự do và công bằng.
Thật mâu thuẫn khi các nước phương Tây cổ vũ cho dân chủ, độc lập và quyền tự quyết nhưng đồng thời lại áp đặt điều kiện về các đảng phái được phép tham gia tiến trình dân chủ tại Palestine. Tuy nhiên, các quốc gia thứ ba vẫn có quyền bày tỏ quan điểm về những hậu quả ngoại giao hoặc kinh tế có thể xảy ra nếu Hamas được bầu vào chính quyền Palestine trong tương lai.
Cuối cùng, tiến bộ thực sự trên con đường hòa bình sẽ đòi hỏi một chính phủ Israel sẵn sàng đưa ra những quyết định khó khăn và hy sinh nhất định, điều mà hiện tại Israel chưa làm được. Vậy liệu chính phủ kế nhiệm có khả năng mềm dẻo hơn không? Điều này sẽ phụ thuộc vào nhiều yếu tố đan xen, quan trọng nhất là áp lực và sự tham gia của Mỹ, cùng với quân bài mà các nước Ả Rập nắm trong tay, như cơ hội để Israel bình thường hóa quan hệ với Ả Rập Xê Út và các nước Ả Rập khác. Những yếu tố này có thể góp phần thay đổi dư luận và tính toán chính trị nội bộ ở Israel.
Lịch sử đã chứng minh rằng ngay cả trong những cuộc xung đột tưởng như không thể hòa giải, vẫn có thể tìm ra con đường hướng tới hòa bình nếu có đủ lòng dũng cảm và thời cơ chín muồi. Sự đoàn kết chưa từng có của cộng đồng quốc tế, việc Tổng thống Mỹ Donal Trump sẵn sàng gây áp lực cả với Hamas và Israel, cùng với sự mệt mỏi tột độ từ cả hai phía tất cả có thể tạo ra một cơ hội quý giá. Nếu cơ hội này được nắm bắt, nếu thế giới tiếp tục quan tâm sau khi có lệnh ngừng bắn, nếu những tiếng nói ôn hòa có thể cất lên từ cả hai phía thì tia hy vọng hiện nay hoàn toàn có thể trở thành ánh sáng dẫn đường cho một nền hòa bình thực sự cho Dải Gaza và khu vực.
