Thương chiến Mỹ - Trung: Cuộc đối đầu chưa có hồi kết
Các động thái “ăn miếng trả miếng” giữa Mỹ và Trung Quốc xung quanh vấn đề đất hiếm và đậu nành đang khiến căng thẳng thương mại giữa hai siêu cường quay trở lại vạch xuất phát.
Trong nhiều tháng qua, bầu không khí căng thẳng bao trùm quan hệ thương mại giữa Mỹ và Trung Quốc tưởng như đã phần nào lắng dịu. Những cụm từ như “tan băng” hay “đình chiến” từng nhiều lần được nhắc đến để thay thế cho hàng loạt cảnh báo về một “cuộc chiến kinh tế” toàn diện. Thế nhưng, trong tuần vừa qua, chuỗi động thái “ăn miếng trả miếng” giữa hai siêu cường đã và đang khiến căng thẳng quay trở lại vạch xuất phát. Thị trường toàn cầu lập tức phản ứng mạnh, trong khi giới quan sát lo ngại một giai đoạn đối đầu thương mại mới giữa hai nền kinh tế lớn nhất thế giới đang hình thành.
Đất hiếm - tâm điểm mới trong thương chiến Mỹ - Trung Quốc
Quan hệ thương mại giữa Washington và Bắc Kinh vốn đã căng thẳng qua nhiều nhiệm kỳ Tổng thống Mỹ. Tuy nhiên, kể từ khi Tổng thống Donald Trump trở lại Nhà Trắng, những xung đột thương mại giữa hai bên lại đạt cấp độ mới. Hàng loạt quyết sách thuế quan được chính quyền Trump áp dụng, tăng rồi giảm thất thường trong nửa đầu năm 2025, đã châm ngòi cho những biện pháp đáp trả mạnh mẽ từ phía Bắc Kinh.
Ngày 9/10, Trung Quốc công bố hạn chế xuất khẩu nghiêm ngặt với nhóm khoáng sản đất hiếm, yêu cầu giấy phép đặc biệt đối với 12 nguyên tố và công nghệ tinh chế liên quan. Đây được xem là phản ứng trước việc Washington áp thuế cao kỷ lục lên hàng hóa Trung Quốc hồi tháng 4.
Ngay sau đó, Tổng thống Trump đáp trả bằng tuyên bố sẽ tăng thuế 100% đối với toàn bộ hàng nhập khẩu từ Trung Quốc kể từ ngày 1/11, đồng thời mở rộng kiểm soát xuất khẩu phần mềm Mỹ. Theo ông chủ Nhà Trắng, Bắc Kinh "vũ khí hóa" đất hiếm và phá vỡ thỏa thuận đình chiến thương mại.
Đất hiếm là tên gọi chung cho nhóm 17 nguyên tố kim loại có vai trò sống còn trong ngành công nghệ hiện đại, từ điện thoại thông minh, pin xe điện, tivi, tua-bin gió cho đến các thiết bị y tế tiên tiến. Với quân đội Mỹ, tầm quan trọng của chúng còn lớn hơn. Theo Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược và Quốc tế, các nguyên tố đất hiếm được sử dụng trong tiêm kích F-35, vệ tinh, tên lửa Tomahawk và tàu ngầm.
Trung Quốc hiện nắm giữ vị trí gần như độc tôn trong chuỗi cung ứng này. Theo Cơ quan Năng lượng Quốc tế, Trung Quốc chiếm 61% sản lượng khai thác và 92% công đoạn tinh chế đất hiếm toàn cầu. Dữ liệu của Cơ quan Khảo sát Địa chất Mỹ cho thấy, từ năm 2020 đến 2023, hơn 70% lượng đất hiếm nhập khẩu của Mỹ đến từ Trung Quốc. Mỹ chỉ có một mỏ hoạt động ở California và vẫn phải gửi quặng sang Trung Quốc để tinh chế. Chính sự phụ thuộc này khiến Washington rơi vào thế yếu.
Động thái siết xuất khẩu đất hiếm của Trung Quốc diễn ra ngay trước Hội nghị thượng đỉnh Diễn đàn Hợp tác Kinh tế châu Á - Thái Bình Dương (APEC) tại Hàn Quốc - nơi lãnh đạo hai nước dự kiến gặp mặt, càng làm gia tăng tính chất chính trị của quyết định. Giới quan sát cho rằng, đây là “nước cờ thăm dò” của Bắc Kinh, vừa thể hiện sức mạnh, vừa gửi tín hiệu rằng Trung Quốc sẵn sàng đối đầu nếu Mỹ tiếp tục gia tăng áp lực thuế quan.
Những động thái cứng rắn từ cả hai phía đã ngay lập tức tác động đến thị trường quốc tế. Giá cổ phiếu ngành công nghệ và năng lượng tái tạo giảm mạnh, khi các doanh nghiệp lo ngại nguồn cung nguyên liệu bị gián đoạn. Chuỗi cung ứng toàn cầu - vốn chưa kịp phục hồi hoàn toàn sau đại dịch và căng thẳng thương mại trước đây, đứng trước nguy cơ đứt gãy lần nữa.
Tại Washington, nhiều chuyên gia cảnh báo cuộc “chiến tranh đất hiếm” có thể còn gây thiệt hại sâu rộng hơn các đợt áp thuế truyền thống. Bởi khác với hàng hóa tiêu dùng, đất hiếm là đầu vào không thể thay thế của nhiều ngành công nghiệp mũi nhọn.
Ở chiều ngược lại, các nhà kinh tế Trung Quốc cũng thừa nhận rủi ro. Một số tờ báo trong nước cho rằng, việc hạn chế xuất khẩu quá mức có thể phản tác dụng, khi các quốc gia khác tăng tốc tìm kiếm nguồn thay thế ở châu Phi hoặc Australia, làm suy yếu vị thế lâu dài của Bắc Kinh.
Cuộc chiến đậu nành Mỹ - Trung Quốc
Không chỉ đất hiếm, Trung Quốc còn sử dụng quân bài mặc cả khác để gây sức ép buộc Mỹ phải nhượng bộ về thương mại. Hiện nay đã đến mùa thu hoạch đậu nành tại Mỹ, nhưng điều bất thường là Trung Quốc - khách hàng từng nhập tới 20 triệu tấn đậu nành Mỹ năm 2024, đến nay vẫn chưa ký bất kỳ đơn hàng đậu nành nào với Mỹ cho năm 2025. Thay vào đó, Bắc Kinh đẩy mạnh mua đậu nành từ các nước Nam Mỹ, với 8 triệu tấn trong tháng 9 và dự kiến thêm 4 triệu tấn trong tháng 10. Đây là lần đầu tiên kể từ năm 1999, Trung Quốc không mua bất kỳ lô đậu nành nào của Mỹ dù đã vào mùa xuất khẩu. Theo giới quan sát, đây được coi là tín hiệu cho thấy đậu nành nói riêng và nông sản nói chung có thể là “mặt trận kinh tế” mới trong cuộc đối đầu thương mại hiện nay giữa Mỹ và Trung Quốc.
Với vị thế là nước nhập khẩu đậu nành lớn nhất thế giới, Trung Quốc có ảnh hưởng rất lớn đến thị trường nông sản toàn cầu. Trong bối cảnh căng thẳng thuế quan, Trung Quốc dường như đang áp dụng lại chiến thuật trì hoãn mua hàng từ Mỹ, một động thái gợi nhớ đến cuộc chiến đậu nành trong nhiệm kỳ đầu tiên của Tổng thống Donald Trump.
Năm 2018, chính quyền Trump cũng bất ngờ áp thuế cao đối với hàng hóa Trung Quốc. Bắc Kinh trả đũa bằng cách đánh thuế 25% lên đậu nành Mỹ, khiến lượng đậu nành nhập từ đất nước cờ hoa gần như về “0”. Khi đó, nông dân Mỹ điêu đứng, buộc Washington tung gói hỗ trợ 26 tỷ USD để cứu ngành nông nghiệp. Sau cuộc gặp thượng đỉnh Mỹ - Trung cuối năm 2018, Bắc Kinh mua lại một phần do “chưa thể bỏ qua” nguồn cung từ Mỹ.
Bảy năm sau, lịch sử lặp lại nhưng trong bối cảnh hoàn toàn khác. Sau khi trở lại Nhà Trắng hồi đầu năm nay, Tổng thống Donald Trump tiếp tục theo đuổi chính sách “Nước Mỹ trên hết”, nâng thuế hàng hóa Trung Quốc lên mức ba chữ số, hy vọng ép Bắc Kinh nhượng bộ. Tuy nhiên, lần này Trung Quốc không còn bị động.
Nhờ bài học 2018, Bắc Kinh đã xây dựng chiến lược “thoát Mỹ”: mở rộng nhập khẩu từ Brazil và Argentina, đầu tư cảng và kho bãi, ký hợp đồng dài hạn với các tập đoàn nông nghiệp Nam Mỹ. Từ đầu năm đến nay, Brazil đã cung cấp 74% tổng lượng đậu nành nhập của Trung Quốc, trở thành nhà cung ứng đậu nành lớn nhất thế giới của Trung Quốc. Cùng với đó, Trung Quốc mở rộng diện tích trồng trong nước, nâng tỷ lệ tự cung từ 12% năm 2018 lên 18% năm 2025, đồng thời phát triển công nghệ thay thế trong thức ăn chăn nuôi. Giờ đây, dù Mỹ đã bước vào mùa thu hoạch đậu nành, nhưng Trung Quốc vẫn chưa ký một đơn hàng nào cho cả niên vụ 2025 và 2026.
"Trung Quốc là khách hàng mua đậu nành số một của chúng tôi. Trong khoảng 20 năm qua, phần lớn sản lượng đậu nành Mỹ được xuất sang Trung Quốc. Theo những gì tôi được biết, trong vụ mùa năm 2025, Trung Quốc chưa mua một hạt đậu nành nào của Mỹ. Họ đang tìm kiếm nguồn cung khác. Có thể đến một thời điểm nào đó họ sẽ quay lại mua một ít, nhưng hiện tại, đây rõ ràng là một tin không vui đối với nông dân Mỹ trong vụ mùa năm nay".
Ông Chris Gould - Nông dân Mỹ.
Diễn biến này vượt ngoài dự đoán của ông Trump. Ông nhiều lần lên mạng xã hội “kêu gọi”, thậm chí hạ giọng đề nghị Trung Quốc mua gấp bốn lần số lượng, hứa kèm “dịch vụ giao hàng nhanh”, nhưng có vẻ không hiệu quả.
"Gần đây, chúng ta có thêm 31 tỷ USD nguồn thu, phần lớn đến từ thuế quan. Vì thế, chính phủ sẽ trích một phần trong khoản đó để bù đắp cho nông dân, cho đến khi các chính sách mới phát huy tác dụng, giúp nông dân thu về lợi ích lâu dài".
Tổng thống Mỹ Donald Trump.
Theo Bộ Nông nghiệp Mỹ, nợ của ngành nông nghiệp đã tăng lên 592 tỷ USD, mức cao nhất trong 20 năm. Dù chính phủ có tung thêm trợ cấp, gánh nặng này cho thấy chiến lược “trợ cấp thay thương mại” không thể kéo dài. Bản thân nông dân Mỹ cũng hiểu rõ: họ có thể ủng hộ chính sách “Nước Mỹ trên hết” của ông Trump, nhưng điều họ cần là giải pháp lâu dài, chứ không phải trợ cấp ngắn hạn. Nông nghiệp chiếm tới 18,7% GDP Mỹ, tạo ra 230.000 việc làm, nên khủng hoảng đã tác động sâu rộng tới cộng đồng nông thôn.
Ông Chris Gould - nông dân Mỹ chia sẻ: “Điều mà nông dân chúng tôi mong muốn không phải là những tấm séc viện trợ, mà là sự hỗ trợ thực chất từ chính phủ trong việc thúc đẩy thương mại toàn cầu, để chúng tôi có thể tự kiếm sống bằng chính công sức của mình”.
Hiện đậu nành Mỹ xuất sang Trung Quốc đang phải chịu mức thuế trên 20%. Từ tháng 5 đến nay, hai bên đã trải qua bốn vòng đàm phán thương mại, song vẫn chưa đạt được tiến triển đáng kể nào liên quan đến đậu nành. Giới quan sát cho rằng, mọi động thái tiếp theo nhiều khả năng sẽ phụ thuộc vào kết quả cuộc gặp thượng đỉnh Mỹ - Trung bên lề Hội nghị APEC vào cuối tháng này.
Hiệp hội Nông nghiệp Mỹ cảnh báo, nếu không đạt được thỏa thuận với Bắc Kinh, ngành đậu nành Mỹ có thể thiệt hại từ 3,6 đến 5,9 tỷ USD, riêng bang Bắc Dakota ước tính mất khoảng 640 triệu USD. Ngay cả trong trường hợp Trung Quốc “mua hàng mang tính biểu tượng” để thể hiện thiện chí, việc đánh mất thị phần lâu dài tại thị trường lớn nhất thế giới gần như là điều không thể đảo ngược. Bằng chứng là nhiều nông dân Mỹ, dù bắt đầu tìm kiếm thị trường mới tại châu Phi, châu Âu và Đông Nam Á, nhưng họ thừa nhận rằng việc thay thế thị trường Trung Quốc “cần ít nhất cả thập kỷ”.
Không chỉ giảm mua đậu nành Mỹ, Trung Quốc còn cắt giảm nhập khẩu ngô, lúa mì và cao lương, đồng thời tăng mua từ Brazil, Argentina, Canada và Australia, nhằm đa dạng hóa nguồn cung và giảm phụ thuộc vào Washington.
Giới quan sát nhận định, đậu nành đã trở thành “vũ khí chiến lược” mới trong thương chiến Mỹ - Trung, tương tự như “vũ khí đất hiếm” mà Bắc Kinh đang nắm giữ. Nếu đất hiếm là đòn bẩy công nghệ, thì đậu nành là đòn phản công chính trị, nhắm thẳng vào tầng lớp nông dân - lực lượng cử tri cốt lõi của ông Trump và đảng Cộng hòa, nhất là trong bối cảnh cuộc bầu cử giữa nhiệm kỳ đang đến gần.
Kịch bản nào cho thương chiến Mỹ - Trung 2.0?
Có thể nói, Mỹ và Trung Quốc đang tiến gần hơn đến một “cuộc chiến thương mại 2.0”, với phạm vi rộng và tính chất chiến lược sâu sắc hơn so với giai đoạn 2018 - 2020. Sau các “đòn đáp trả” liên tiếp xung quanh đất hiếm và đậu nành, thương chiến này sẽ đi về đâu? Cuộc gặp thượng đỉnh giữa Tổng thống Mỹ Donald Trump và Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình bên lề APEC, nếu xảy ra, sẽ định hình quan hệ song phương ra sao? Các chuyên gia đã đưa ra một số kịch bản dự báo, cùng hệ lụy khác nhau cho thị trường, doanh nghiệp, và người tiêu dùng toàn cầu.
Các chuyên gia của Goldman Sachs đã đưa ra ba kịch bản chính cho diễn biến thương chiến Mỹ - Trung thời gian tới. Kịch bản đầu tiên là hai bên sẽ tiếp tục “ăn miếng trả miếng” theo mô hình cổ điển. Trung Quốc có thể đáp trả việc Mỹ tăng thuế 100% bằng cách siết chặt xuất khẩu đất hiếm và khoáng sản chiến lược, đồng thời áp thuế mạnh lên nông sản, thiết bị công nghệ và ô tô Mỹ. Đáp lại, Washington có thể mở rộng lệnh cấm xuất khẩu chip cao cấp đối với các tập đoàn như Nvidia, Intel, biện pháp từng áp dụng với Huawei. Kịch bản này sẽ khiến chuỗi cung ứng toàn cầu bị gián đoạn nghiêm trọng, kéo theo làn sóng bất ổn trên thị trường năng lượng, công nghệ, nguyên liệu và nông nghiệp.
Một kịch bản khác là “chiến tranh lạnh kinh tế”, trong đó hai bên định hình hai khối chuỗi cung ứng đối lập. Mỹ thúc đẩy chiến lược đưa sản xuất về Mỹ hoặc sang các quốc gia thân cận như Mexico, Ấn Độ; trong khi Trung Quốc đẩy mạnh tự chủ công nghiệp thông qua “Made in China 2025” và các gói đầu tư vào bán dẫn, năng lượng xanh. Kịch bản này không có đối đầu trực tiếp, nhưng làm phân mảnh thương mại toàn cầu, tăng chi phí sản xuất 10 - 15% và kéo dài tình trạng bất ổn kinh tế quốc tế.
Kịch bản cuối cùng là hai bên tận dụng cuộc gặp thượng đỉnh tại APEC để đạt một thỏa thuận hạ nhiệt ngắn hạn. Mỹ hoãn hoặc giảm một phần thuế quan, Trung Quốc mua bổ sung đậu nành và nới lỏng hạn chế đất hiếm. Thỏa thuận này chủ yếu nhằm tránh suy thoái: Trung Quốc tăng trưởng chậm quanh 5%, còn Mỹ đối mặt lạm phát 3 - 4% và sức ép chính trị trước bầu cử 2026. Tuy nhiên, các vấn đề cốt lõi như sở hữu trí tuệ, công nghệ lõi và chuỗi cung ứng chiến lược, vẫn chưa có lời giải, nên xung đột có thể chỉ tạm “đóng băng” trong vài tháng. Theo Goldman Sachs, đây là kịch bản có khả năng xảy ra cao nhất, vì đến nay cả hai bên đều muốn giữ cánh cửa đàm phán.
Tổng thống Mỹ Donald Trump ngày 12/10 khẳng định, Washington “muốn giúp đỡ chứ không muốn làm tổn hại Trung Quốc”. Ông chưa chính thức hủy bỏ cuộc gặp dự kiến với Chủ tịch Tập Cận Bình vào cuối tháng này. Mặt khác, mức thuế mới mà ông Trump đe dọa cũng chưa có hiệu lực ngay, mà sẽ bắt đầu áp dụng từ ngày 1/11, tức hai ngày sau cuộc gặp tại APEC.
"Kế hoạch áp thuế 100% với Trung Quốc từ ngày 1/11 vẫn giữ nguyên. Nhưng với tôi, ngày 1/11 vẫn còn xa lắm. Người khác có thể thấy sắp đến, nhưng tôi cho rằng vẫn còn nhiều thời gian để chuẩn bị".
Tổng thống Mỹ Donald Trump.
Về phía Trung Quốc, Bắc Kinh dù phản ứng cứng rắn và tuyên bố không nhượng bộ trước áp lực thuế quan từ Mỹ, nhưng nhiều biện pháp kiểm soát xuất khẩu của Trung Quốc sẽ chỉ có hiệu lực từ tháng 11-12/2025, và có thể điều chỉnh linh hoạt tùy vào tiến trình đàm phán. Điều này chứng tỏ Bắc Kinh đang tính toán cẩn trọng, tạo cơ hội để hai bên hạ nhiệt căng thẳng.
Trong những tuần tới, thế giới sẽ theo dõi xem liệu hai nền kinh tế lớn nhất thế giới có tìm được lối thoát cho những bất đồng hay sẽ tiếp tục dấn sâu vào một cuộc đối đầu thương mại không có hồi kết. Nếu thương chiến leo thang, GDP toàn cầu có thể giảm 0,5 - 1% trong năm tài khóa này. Theo đánh giá của giới quan sát, trong ngắn hạn, có thể xuất hiện những thỏa hiệp tạm thời. Tuy nhiên, về dài hạn, xu hướng tái cấu trúc chuỗi cung ứng và phân mảnh thị trường gần như khó tránh khỏi.
