ĐÀI PHÁT THANH
& TRUYỀN HÌNH HÀ NỘI

Ba năm rưỡi sau khi xung đột nổ ra, Nga và Ukraine vẫn chưa thể tìm được tiếng nói chung trên bàn đàm phán. Tuần qua, những cuộc gặp ngoại giao đặc biệt giữa Tổng thống Mỹ Donald Trump với Tổng thống Nga Vladimir Putin, sau đó với Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky cùng các nhà lãnh đạo châu Âu, đã tạo ra những kỳ vọng mới, nhưng đột phá vẫn còn xa vời. Trong bức tranh đàm phán đầy phức tạp này, vấn đề nhượng bộ lãnh thổ nổi lên như nút thắt trung tâm, khi cả Moscow và Kiev đều coi từng tấc đất là biểu tượng chủ quyền và lợi ích chiến lược, khiến giải pháp hòa bình trở thành bài toán khó giải.

Nga kiểm soát bao nhiêu lãnh thổ ở Ukraine?

Nga hiện kiểm soát gần 114.500 km², tức khoảng 1/5 lãnh thổ Ukraine, kéo dài từ phía Đông Bắc đất nước đến bán đảo Crimea. Lực lượng Nga nắm gần như toàn bộ tỉnh Luhansk và gần 2/3 tỉnh Donetsk. Hơn một nửa tỉnh Kherson và một phần tỉnh Zaporizhzhia cũng đang do Nga kiểm soát. Ngoài ra, quân đội Nga còn hiện diện tại một số khu vực nhỏ ở Kharkov, Sumy và một số làng ở Dnipropetrovsk, được cho là dùng để trao đổi lấy các khu vực quan trọng hơn tại Donetsk.

Về tình trạng pháp lý, Nga đã tuyên bố sáp nhập bán đảo Crimea vào năm 2014 và bốn khu vực khác gồm Luhansk, Donetsk, Zaporizhzhia và Kherson vào năm 2022 sau các cuộc trưng cầu dân ý, bất chấp sự phản đối của Kiev và phương Tây.

Trong đó, vùng Donbass gồm hai tỉnh Donetsk và Luhansk đang được xem là ranh giới quyết định trong đàm phán Nga - Ukraine. Nga yêu cầu Ukraine rút khỏi Donbass để đổi lấy việc ngừng chiến sự dọc phần còn lại của chiến tuyến. Tuy nhiên, Tổng thống Ukraine Zelensky kiên quyết bác bỏ.

Theo các dữ liệu nguồn mở, Nga hiện kiểm soát gần 47.000 km², tương đương 88% diện tích Donbass, còn quân đội Ukraine vẫn nắm giữ một số thành trì quan trọng ở Donetsk như các thành phố Slovyansk, Kramatorsk, Kostyantynivka, tạo thành một phần quan trọng trong “vành đai pháo đài” ở miền Đông để chặn đà tiến của Nga. Nếu Ukraine chấp nhận yêu cầu của Nga, họ sẽ phải từ bỏ hoàn toàn Donbass và rút “vành đai pháo đài” về phía Tây.

Mặc dù gọi là “lòng chảo Donetsk”, nhưng Donbass thực chất là một vùng cao nguyên, với điểm cao nhất trên 300m so với mực nước biển. Địa hình thoải dần khiến Donbass trở thành khu vực chiến lược quan trọng. Quân đội Ukraine đã xây dựng phòng tuyến trên các điểm cao ở phía Tây Donetsk, nơi có thể dễ dàng phát hiện đối phương và khai thác hỏa lực pháo binh hiệu quả. Tờ Telegraph nhận định địa hình này giống một “rào chắn” bảo vệ miền Trung Ukraine. Nếu Donbass thất thủ, Ukraine sẽ phải rút xuống vùng thảo nguyên thấp hơn, nơi trống trải và khó phòng thủ. Ngược lại, Nga sẽ giành được vị thế chiến lược, kiểm soát trung tâm Ukraine và có thể bao vây lực lượng Ukraine ở Kharkov phía Bắc và Zaporizhzhia phía Nam.

Cơ sở hạ tầng cũng là một lý do khác khiến Nga muốn chiếm Donbass. Khi Kiev mất quyền kiểm soát Donetsk vào tay phe ly khai thân Nga năm 2014, họ đánh mất các cụm cơ sở hạ tầng hiện đại và thuận lợi nhất cho phòng thủ, vốn nằm giữa biên giới Nga và thành phố Dnipro. Ukraine chỉ còn kiểm soát những ngôi làng xung quanh, phụ thuộc vào Donetsk để phát triển kinh tế.

Chuỗi thành phố như Kostiantynivka, Druzhkivka, Kramatorsk và Sloviansk có hệ thống đường sắt và đường cao tốc nối Kharkov và Kiev, thuận lợi cho hậu cần, tiếp tế và điều trị y tế. Kostiantynivka hỗ trợ Bakhmut, Chasov Yar và Toretsk trước các cuộc tấn công của Nga. Sloviansk và Kramatorsk là căn cứ hỗ trợ cho các trận chiến quanh Lyman, Izyum và Siversk.

Mặt khác, Donbass còn có giá trị kinh tế lớn. Theo ông Mark Cancian, cố vấn cao cấp tại Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược và Quốc tế, đây là vùng công nghiệp hóa cao, giàu than đá và nhiều khoáng sản quý, với đất nông nghiệp thuộc loại tốt nhất thế giới. Thành phố cảng Mariupol ở Donetsk cũng mang giá trị chiến lược với Nga, khi mở lối ra Biển Đen và án ngữ hành lang nối miền Đông Ukraine với Crimea.

Tiến sĩ Marnie Howlett - Đại học Oxford, Anh chia sẻ: “Về mặt chiến lược, việc kiểm soát các vùng lãnh thổ ở Ukraine rất quan trọng đối với Nga. Trước hết, điều này có thể giúp Nga mở rộng lãnh thổ về phía Tây bằng cách kiểm soát Donbass. Ngoài Donbass, các khu vực Kherson, Mykolaiv và Zaporizhzhia cũng đặc biệt quan trọng, vì kiểm soát chúng sẽ giúp Nga mở rộng quyền tiếp cận Biển Đen. Nếu tiến tới Odesa, Nga có thể cắt đứt hoàn toàn quyền tiếp cận Biển Đen của Ukraine”.

Ngoài ra, Donbass là khu vực tập trung đông đảo cộng đồng nói tiếng Nga, trong đó nhiều người di cư từ thời Liên Xô. Tổng thống Putin nhiều lần nhấn mạnh mục tiêu “loại bỏ nguyên nhân gốc rễ” của xung đột, bao gồm cả việc bảo vệ cộng đồng nói tiếng Nga. Theo nhà khoa học chính trị Erik Herron tại Đại học West Virginia, Donbass mang ý nghĩa biểu tượng quan trọng đối với Nga trong việc giải thích lý do xảy ra xung đột, vì Moscow cho rằng cộng đồng này muốn gia nhập nước Nga.

Ngoại trưởng Nga Sergei Lavrov phát biểu: "Tôi xin nhấn mạnh một lần nữa rằng, nước Nga chưa bao giờ muốn chiếm đoạt bất kỳ vùng lãnh thổ nào. Cả Crimea, Donbass hay Novorossiya chưa bao giờ là mục tiêu của chúng tôi. Mục tiêu của Nga là bảo vệ những người Nga đã sinh sống trên những vùng đất này hàng thế kỷ, những người đã khám phá và đổ máu để gìn giữ chúng. Họ đã lập nên các thành phố ở Crimea và Donbass, chẳng hạn như Odesa, Mykolaiv, cùng nhiều thành phố, cảng biển, nhà máy và xí nghiệp khác".

Thậm chí, một số chuyên gia cho rằng, vai trò của Donbass đối với Nga mang ý nghĩa sâu xa hơn, vì khu vực này quan trọng trong việc hiện thực hóa tầm nhìn về “Thế giới Nga” mà Tổng thống Putin theo đuổi.

Liệu Ukraine có thể nhượng đất cho Nga?

Cuộc chiến Nga - Ukraine kéo dài đã đặt ra câu hỏi gai góc: liệu Kiev có thể hoặc có sẵn sàng nhượng bộ lãnh thổ cho Moscow để đổi lấy hòa bình hay không? Trong bối cảnh nhiều nhà lãnh đạo thế giới, trong đó có Tổng thống Mỹ Donald Trump, nhắc đến khả năng “trao đổi lãnh thổ” như một phần của thỏa thuận tiềm năng, vấn đề này đã và đang dẫn đến nhiều tranh luận gay gắt.

Theo Hiến pháp Ukraine, bất kỳ thay đổi nào liên quan đến lãnh thổ quốc gia đều chỉ có thể được quyết định thông qua trưng cầu dân ý toàn quốc. Người dân có thể khởi xướng nếu thu thập đủ ba triệu chữ ký từ ít nhất hai phần ba khu vực trên cả nước. Ngoài ra, việc sửa đổi Hiến pháp chỉ được tiến hành sau khi Ukraine đình chỉ thiết quân luật, điều gần như bất khả thi trong bối cảnh giao tranh hiện nay. Điều này đồng nghĩa, Tổng thống Zelensky không có quyền đơn phương nhượng đất. Ông Zelensky cũng từng nhấn mạnh lãnh thổ Ukraine “không thể được trao đổi như một tài sản cá nhân”.

Ngoài việc thiếu cơ sở pháp lý, chấp nhận một “thỏa thuận nhượng đất” còn là thảm họa về chính trị với Tổng thống Zelensky, bởi chắc chắn sẽ vấp phải làn sóng phản đối dữ dội từ dư luận, đặc biệt là những người có quan điểm cứng rắn. Động thái này cũng đồng nghĩa với việc những người dân Ukraine lâu nay kiên trì bám trụ ở vùng chiến sự sẽ buộc phải rời bỏ quê hương, trong khi họ đã phải gánh chịu quá nhiều mất mát và đau thương kể từ khi xung đột bùng phát vào cuối tháng 2/2022.

Dư luận Ukraine cũng giữ thái độ thận trọng. Theo khảo sát của Viện Xã hội học Quốc tế Kiev vào tháng 6/2025, có tới 68% người dân phản đối việc công nhận lãnh thổ do Nga kiểm soát, và 78% phản đối việc từ bỏ những vùng đất hiện nằm trong tay quân đội Ukraine. Điều này cho thấy đa số người Ukraine sẵn sàng theo đuổi giải pháp đàm phán hòa bình, nhưng không đánh đổi bằng việc nhượng đất cho Nga.

Trong khi đó, tâm lý mệt mỏi vì chiến sự kéo dài, cũng khiến nhiều người mong mỏi xung đột sớm chấm dứt để sớm trở lại đời sống bình thường.

Con đường nào cho hòa bình Ukraine?

Dù phương án “nhượng bộ lãnh thổ để đổi lấy hòa bình” chứa đựng nhiều rủi ro và hạn chế, đặc biệt là từ dư luận Ukraine, nhưng những tín hiệu gần đây từ các nhà lãnh đạo Mỹ và châu Âu cho thấy, kịch bản này không còn là điều cấm kỵ trên bàn đàm phán. Vậy hòa bình cho Ukraine sẽ hình thành theo hướng nào?

Một số nhà phân tích cho rằng, kịch bản khả dĩ nhất là “đóng băng chiến tuyến”, tức là Kiev chấp nhận giữ nguyên ranh giới hiện tại như tình trạng tạm thời, đổi lại sự bảo đảm an ninh từ phương Tây. Đây thực chất là một dạng “nhượng lãnh thổ trên thực tế” nhưng không công nhận về mặt pháp lý.

Kịch bản thứ hai bi quan hơn, trong đó Ukraine suy kiệt và buộc phải rút lui khỏi một số khu vực, để đổi lấy cam kết hòa bình từ Nga. Trong trường hợp này, Kiev sẽ ở thế yếu và phụ thuộc vào chiến lược của Moscow.

Hiện nay, từ phía châu Âu, Tổng thống Pháp Emmanuel Macron, trước cuộc họp ở Nhà Trắng hồi đầu tuần này đã đề cập khả năng Ukraine phải chấp nhận mất lãnh thổ vì đây là kết quả của các hoạt động quân sự. Tuy nhiên, ông Macron nhấn mạnh điều đó không có nghĩa là Ukraine phải công nhận về mặt pháp lý. Có chung quan điểm, Tổng thư ký Tổ chức Hiệp ước Bắc Đại Tây Dương (NATO) Mark Rutte trong bài phát biểu với đài ABC (Mỹ) cho rằng, một thỏa thuận tương lai có thể sẽ phải thừa nhận thực tế Nga đang kiểm soát một phần lãnh thổ Ukraine. Ông Mark Rutte lấy ví dụ tương tự về cách Mỹ từng xử lý tình hình các nước Baltic từ năm 1940 đến 1991, khi Estonia, Latvia và Litva nằm dưới sự kiểm soát của Liên Xô.

Về phía Ukraine, Tổng thống Volodymyr Zelensky được cho là đã điều chỉnh lập trường, trong đó tỏ ra mềm mỏng hơn về vấn đề lãnh thổ trong xung đột với Nga. Trong bài đăng trên mạng xã hội hôm 17/8, ông nhấn mạnh Ukraine cần những cuộc đàm phán thực chất, và điều đó có thể bắt đầu ngay từ đường giới tuyến hiện tại.

Về phía Mỹ, Tổng thống Donald Trump nhiều lần cho rằng, nhà lãnh đạo Ukraine “không thể viện dẫn Hiến pháp để từ chối trao đổi lãnh thổ”, mà cần nhìn nhận thực tế hơn.

Chính quyền Trump tuần này tiếp tục loại trừ khả năng Ukraine có thể gia nhập NATO hoặc giành lại quyền kiểm soát bán đảo Crimea như một phần trong các cuộc đàm phán với Nga.

Bộ trưởng Quốc phòng Mỹ Pete Hegseth cho hay: "Giống như các bạn, chúng tôi mong muốn một Ukraine có chủ quyền và thịnh vượng. Nhưng phải nhìn nhận thực tế rằng việc khôi phục lại đường biên giới trước năm 2014 là không khả thi. Tiếp tục theo đuổi mục tiêu viển vông đó sẽ chỉ kéo dài chiến tranh và gây thêm đau khổ. Một nền hòa bình lâu dài cho Ukraine cần dựa trên những đảm bảo an ninh chắc chắn, để chiến sự không tái diễn".

Hiện chính quyền Tổng thống Mỹ Donald Trump đang thúc đẩy ngoại giao con thoi để chuẩn bị cho một cuộc gặp thượng đỉnh giữa Tổng thống Nga Vladimir Putin và Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky trong tương lai gần. Nếu diễn ra, đây sẽ là lần đầu tiên hai nhà lãnh đạo Nga - Ukraine đối thoại trực tiếp kể từ năm 2022.

Tuy nhiên, triển vọng cho một cuộc gặp Nga - Ukraine vẫn còn nhiều hoài nghi. Nga đến nay vẫn giữ quan điểm yêu cầu các điều khoản chính của hiệp ước hòa bình được thống nhất trước khi tiến hành cuộc gặp thượng đỉnh và Moscow cũng chưa xác nhận thông tin về cuộc gặp.

Một số nhà phân tích cho rằng, Tổng thống Putin có thể chỉ đồng ý gặp ông Zelensky một khi Ukraine chấp nhận những nhượng bộ đáng kể, chẳng hạn công nhận quyền kiểm soát lãnh thổ của Nga. Theo đánh giá của giới quan sát, việc Điện Kremlin cân nhắc cuộc gặp giữa ông Putin và ông Zelensky chủ yếu nhằm phát đi tín hiệu rằng Moscow coi trọng sáng kiến hòa giải của ông Trump.

Theo một bản thảo bị rò rỉ mà tờ Financial Times công bố hồi cuối tuần trước, một trong những kịch bản có thể là Ukraine rút toàn bộ khỏi hai vùng Donetsk và Lugansk ở miền Đông, đổi lấy cam kết từ Nga về việc “đóng băng” chiến tuyến tại Kherson và Zaporizhzhia ở miền Nam. Trong đó, Nga được cho là sẵn sàng rút khỏi một số khu vực nhỏ ở Sumy và Kharkov, với tổng diện tích khoảng 440 km². Còn Ukraine hiện kiểm soát khoảng 6.600 km² tại vùng Donbass.

Tổng thống Phần Lan Alexander Stubb hôm 18/8 đã gợi mở một cách tiếp cận khác khi nhắc lại kinh nghiệm của đất nước Bắc Âu này sau Thế chiến thứ hai. Khi ấy, Phần Lan phải ký hiệp ước hòa bình với Liên Xô, chấp nhận mất khoảng 10% lãnh thổ. Dù gian nan, nhưng sự nhượng bộ đó giúp Phần Lan giữ được nền độc lập, duy trì thể chế dân chủ và từng bước vươn lên thành một quốc gia thịnh vượng, ngày nay là thành viên của cả EU và NATO. Theo nhiều nhà quan sát, câu chuyện của Phần Lan cho thấy, Ukraine không nhất thiết phải đạt trọn vẹn cả ba yếu tố độc lập - chủ quyền - lãnh thổ mới có thể bước ra khỏi cuộc chiến với một tương lai khả quan. Trong bối cảnh tìm kiếm một thỏa thuận hòa bình rộng hơn, việc chấp nhận thực tế Nga đang kiểm soát một số vùng lãnh thổ, dù khó khăn, có thể sẽ là cái giá phải trả để đổi lấy hòa bình và cơ hội xây dựng lại đất nước.